16. มหานิปาโต

1. สุเมธาเถรีคาถาวณฺณนา

มหานิปาเต มนฺตาวติยา นคเรติอาทิกา สุเมธาย เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี, สกฺกจฺจํ วิโมกฺขสมฺภาเร สมฺภาเรนฺตี โกณาคมนสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา, อตฺตโน สขีหิ กุลธีตาหิ สทฺธิํ เอกชฺฌาสยา หุตฺวา มหนฺตํ อารามํ กาเรตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาเทสิฯ สา เตน ปุญฺญกมฺเมน กายสฺส เภทา ตาวติํสํ อุปคจฺฉิฯ ตตฺถ ยาวตายุกํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา ตโต จุตา ยาเมสุ อุปปชฺชิฯ ตโต จุตา ตุสิเตสุ, ตโต จุตา นิมฺมานรตีสุ, ตโต จุตา ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสูติ อนุกฺกเมน ปญฺจสุ กามสคฺเคสุ อุปฺปชฺชิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ เทวราชูนํ มเหสี หุตฺวา ตโต จุตา กสฺสปสฺส ภควโต กาเล มหาวิภวสฺส เสฏฺฐิโน ธีตา หุตฺวา อนุกฺกเมน วิญฺญุตํ ปตฺวา สาสเน อภิปฺปสนฺนา หุตฺวา รตนตฺตยํ อุทฺทิสฺส อุฬารปุญฺญกมฺมํ อกาสิฯ

ตตฺถ ยาวชีวํ ธมฺมูปชีวินี กุสลธมฺมนิรตา หุตฺวา ตโต จุตา ตาวติํเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺตี, อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มนฺตาวตีนคเร โกญฺจสฺส นาม รญฺโญ ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺสา มาตาปิตโร สุเมธาติ นามํ อกํสุฯ ตํ อนุกฺกเมน วุทฺธิปฺปตฺตวยปฺปตฺตกาเล มาตาปิตโร ‘‘วารณวตีนคเร อนิกรตฺตสฺส นาม รญฺโญ ทสฺสามา’’ติ สมฺมนฺเตสุํฯ สา ปน ทหรกาลโต ปฏฺฐาย อตฺตโน สมานวยาหิ ราชกญฺญาหิ ทาสิชเนหิ จ สทฺธิํ ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา จิรกาลโต ปฏฺฐาย กตาธิการตาย สํสาเร ชาตสํเวคา สาสเน อภิปฺปสนฺนา หุตฺวา วยปฺปตฺตกาเล กาเมหิ วินิวตฺติตมานสา อโหสิฯ เตน สา มาตาปิตูนํ ญาตีนํ สมฺมนฺตนํ สุตฺวา ‘‘น มยฺหํ ฆราวาเสน กิจฺจํ, ปพฺพชิสฺสามห’’นฺติ อาหฯ ตํ มาตาปิตโร ฆราวาเส นิโยเชนฺตา นานปฺปกาเรน ยาจนฺตาปิ สญฺญาเปตุํ นาสกฺขิํสุฯ

สา ‘‘เอวํ เม ปพฺพชิตุํ ลพฺภตี’’ติ ขคฺคํ คเหตฺวา สยเมว อตฺตโน เกเส ฉินฺทิตฺวา เต เอว เกเส อารพฺภ ปฏิกฺกูลมนสิการํ ปวตฺเตนฺตี ตตฺถ กตาธิการตาย ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก มนสิการวิธานสฺส สุตปุพฺพตฺตา จ อสุภนิมิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ ปฐมชฺฌานํ อธิคจฺฉิฯ อธิคตปฐมชฺฌานา จ อตฺตนา ฆราวาเส อุยฺโยเชตุํ อุปคเต มาตาปิตโร อาทิํ กตฺวา อนฺโตชนปริชนํ สพฺพํ ราชกุลํ สาสเน อภิปฺปสนฺนํ กาเรตฺวา ฆรโต นิกฺขมิตฺวา ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา ปพฺพชิฯ ปพฺพชิตฺวา จ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา สมฺมเทว ปริปกฺกญาณา วิมุตฺติปริปาจนียานํ ธมฺมานํ วิเสสิตาย น จิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถรี 2.1.1-19) –

‘‘ภควติ โกณาคมเน, สงฺฆารามมฺหิ นวนิเวสมฺหิ;

สขิโย ติสฺโส ชนิโย, วิหารทานํ อทาสิมฺหฯ

‘‘ทสกฺขตฺตุํ สตกฺขตฺตุํ, ทสสตกฺขตฺตุํ สตานิ จ สตกฺขตฺตุํ;

เทเวสุ อุปปชฺชิมฺห, โก ปน วาโท มนุสฺเสสุฯ

‘‘เทเวสุ มหิทฺธิกา อหุมฺห, มานุสกมฺหิ โก ปน วาโท;

สตฺตรตนสฺส มเหสี, อิตฺถิรตนํ อหํ อาสิํฯ

‘‘อิธ สญฺจิตกุสลา, สุสมิทฺธกุลปฺปชา;

ธนญฺชานี จ เขมา จ, อหมฺปิ จ ตโย ชนาฯ

‘‘อารามํ สุกตํ กตฺวา, สพฺพาวยวมณฺฑิตํ;

พุทฺธปฺปมุขสงฺฆสฺส, นิยฺยาเทตฺวา ปโมทิตาฯ

‘‘ยตฺถ ยตฺถูปปชฺชามิ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา;

เทเวสุ อคฺคตํ ปตฺตา, มนุสฺเสสุ ตเถว จฯ

‘‘อิมสฺมิํเยว กปฺปมฺหิ, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;

กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโรฯ

‘‘อุปฏฺฐาโก มเหสิสฺส, ตทา อาสิ นริสฺสโร;

กาสิราชา กิกี นาม, พาราณสิปุรุตฺตเมฯ

‘‘ตสฺสาสุํ สตฺต ธีตโร, ราชกญฺญา สุเขธิตา;

พุทฺโธปฏฺฐานนิรตา, พฺรหฺมจริยํ จริํสุ ตาฯ

‘‘ตาสํ สหายิกา หุตฺวา, สีเลสุ สุสมาหิตา;

ทตฺวา ทานานิ สกฺกจฺจํ, อคาเรว วตํ จริํฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสูปคา อหํฯ

‘‘ตโต จุตา ยามมคํ, ตโตหํ ตุสิตํ คตา;

ตโต จ นิมฺมานรติํ, วสวตฺติปุรํ คตาฯ

‘‘ยตฺถ ยตฺถูปปชฺชามิ, ปุญฺญกมฺมสโมหิตา;

ตตฺถ ตตฺเถว ราชูนํ, มเหสิตฺตมหารยิํฯ

‘‘ตโต จุตา มนุสฺสตฺเต, ราชูนํ จกฺกวตฺตินํ;

มณฺฑลีนญฺจ ราชูนํ, มเหสิตฺตมการยิํฯ

‘‘สมฺปตฺติมนุโภตฺวาน, เทเวสุ มานุเสสุ จ;

สพฺพตฺถ สุขิตา หุตฺวา, เนกชาตีสุ สํสริํฯ

‘‘โส เหตุ โส ปภโว, ตมฺมูลํ สาว สาสเน ขนฺตี;

ตํ ปฐมสโมธานํ, ตํ ธมฺมรตาย นิพฺพานํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;

นาคีว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสวาฯ

‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺฐสฺส สนฺติเก;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ

‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺฐิเม;

ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทานวเสน –

[450]

‘‘มนฺตาวติยา นคเร, รญฺโญ โกญฺจสฺส อคฺคมเหสิยา;

ธีตา อาสิํ สุเมธา, ปสาทิตา สาสนกเรหิฯ

[451]

‘‘สีลวตี จิตฺตกถา, พหุสฺสุตา พุทฺธสาสเน วินิตา;

มาตาปิตโร อุปคมฺม, ภณติ อุภโย นิสาเมถฯ

[452]

‘‘นิพฺพานาภิรตาหํ , อสสฺสตํ ภวคตํ ยทิปิ ทิพฺพํ;

กิมงฺคํ ปน ตุจฺฉา กามา, อปฺปสฺสาทา พหุวิฆาตาฯ

[453]

‘‘กามา กฏุกา อาสี, วิสูปมา เยสุ มุจฺฉิตา พาลา;

เต ทีฆรตฺตํ นิรเย, สมปฺปิตา หญฺญนฺเต ทุกฺขิตาฯ

[454]

‘‘โสจนฺติ ปาปกมฺมา, วินิปาเต ปาปวทฺธิโน สทา;

กาเยน จ วาจาย จ, มนสา จ อสํวุตา พาลาฯ

[455]

‘‘พาลา เต ทุปฺปญฺญา, อเจตนา ทุกฺขสมุทโยรุทฺธา;

เทเสนฺเต อชานนฺตา, น พุชฺฌเร อริยสจฺจานิฯ

[456]

‘‘สจฺจานิ ‘อมฺม’พุทฺธวรเทสิ, ตานิ เต พหุตรา อชานนฺตา เย;

อภินนฺทนฺติ ภวคตํ, ปิเหนฺติ เทเวสุ อุปปตฺติํฯ

[457]

‘‘เทเวสุปิ อุปปตฺติ, อสสฺสตา ภวคเต อนิจฺจมฺหิ;

น จ สนฺตสนฺติ พาลา, ปุนปฺปุนํ ชายิตพฺพสฺสฯ

[458]

‘‘จตฺตาโร วินิปาตา, ทุเว จ คติโย กถญฺจิ ลพฺภนฺติ;

น จ วินิปาตคตานํ, ปพฺพชฺชา อตฺถิ นิรเยสุฯ

[459]

‘‘อนุชานาถ มํ อุภโย, ปพฺพชิตุํ ทสพลสฺส ปาวจเน;

อปฺโปสฺสุกฺกา ฆฏิสฺสํ, ชาติมรณปฺปหานายฯ

[460]

‘‘กิํ ภวคเต อภินนฺทิ, เตน กายกลินา อสาเรน;

ภวตณฺหาย นิโรธา, อนุชานาถ ปพฺพชิสฺสามิฯ

[461]

‘‘พุทฺธานํ อุปฺปาโท, วิวชฺชิโต อกฺขโณ ขโณ ลทฺโธ;

สีลานิ พฺรหฺมจริยํ, ยาวชีวํ น ทูเสยฺยํฯ

[462]

‘‘เอวํ ภณติ สุเมธา, มาตาปิตโร ‘น ตาว อาหารํ;

อาหริสฺสํ คหฏฺฐา, มรณวสํ คตาว เหสฺสามิ’ฯ

[463]

‘‘มาตา ทุกฺขิตา โรทติ ปิตา จ;

อสฺสา สพฺพโส สมภิหโต;

ฆเฏนฺติ สญฺญาเปตุํ, ปาสาทตเล ฉมาปติตํฯ

[464]

‘‘อุฏฺเฐหิ ปุตฺตก กิํ โสจิ, เตน ทินฺนาสิ วารณวติมฺหิ;

ราชา อนีกรตฺโต, อภิรูโป ตสฺส ตฺวํ ทินฺนาฯ

[465]

‘‘อคฺคมเหสี ภวิสฺสสิ, อนิกรตฺตสฺส ราชิโน ภริยา;

สีลานิ พฺรหฺมจริยํ, ปพฺพชฺชา ทุกฺกรา ปุตฺตกฯ

[466]

‘‘รชฺเช อาณา ธนมิสฺสริยํ, โภคา สุขา ทหริกาสิ;

ภุญฺชาหิ กามโภเค, วาเรยฺยํ โหตุ เต ปุตฺตฯ

[467]

‘‘อถ เน ภณติ สุเมธา, มา เอทิสิกานิ ภวคตมสารํ;

ปพฺพชฺชา วา โหหิติ, มรณํ วา เม น เจว วาเรยฺยํฯ

[468]

‘‘กิมิว ปูติกายมสุจิํ, สวนคนฺธํ ภยานกํ กุณปํ;

อภิสํวิเสยฺยํ ภสฺตํ, อสกิํ ปคฺฆริตํ อสุจิปุณฺณํฯ

[469]

‘‘กิมิว ตหํ ชานนฺตี, วิกูลกํ มํสโสณิตุปลิตฺตํ;

กิมิกุลลยํ สกุณภตฺตํ, กเฬวรํ กิสฺส ทิยตีติฯ

[470]

‘‘นิพฺพุยฺหติ สุสานํ, อจิรํ กาโย อเปตวิญฺญาโณ;

ฉุทฺโธ กฬิงฺครํ วิย, ชิคุจฺฉมาเนหิ ญาตีหิฯ

[471]

‘‘ฉุทฺธูน นํ สุสาเน, ปรภตฺตํ นฺหายนฺติ ชิคุจฺฉนฺตา;

นิยกา มาตาปิตโร, กิํ ปน สาธารณา ชนตาฯ

[472]

‘‘อชฺโฌสิตา อสาเร, กเฬวเร อฏฺฐินฺหารุสงฺฆาเต;

เขฬสฺสุจฺจารสฺสวปริปุณฺเณ ปูติกายมฺหิฯ

[473]

‘‘โย นํ วินิพฺภุชิตฺวา, อพฺภนฺตรมสฺส พาหิรํ กยิรา;

คนฺธสฺส อสหมานา, สกาปิ มาตา ชิคุจฺเฉยฺยฯ

[474]

‘‘ขนฺธธาตุอายตนํ, สงฺขตํ ชาติมูลกํ ทุกฺขํ;

โยนิโส อนุวิจินนฺตี, วาเรยฺยํ กิสฺส อิจฺเฉยฺยํฯ

[475]

‘‘ทิวเส ทิวเส ติสตฺติ, สตานิ นวนวา ปเตยฺยุํ กายมฺหิ;

วสฺสสตมฺปิ จ ฆาโต, เสยฺโย ทุกฺขสฺส เจวํ ขโยฯ

[476]

‘‘อชฺฌุปคจฺเฉ ฆาตํ, โย วิญฺญาเยวํ สตฺถุโน วจนํ;

ทีโฆ เตสํ สํสาโร, ปุนปฺปุนํ หญฺญมานานํฯ

[477]

‘‘เทเวสุ มนุสฺเสสุ จ, ติรจฺฉานโยนิยา อสุรกาเย;

เปเตสุ จ นิรเยสุ จ, อปริมิตา ทิสฺสนฺเต ฆาตาฯ

[478]

‘‘ฆาตา นิรเยสุ พหู, วินิปาตคตสฺส ปีฬิยมานสฺส;

เทเวสุปิ อตฺตาณํ, นิพฺพานสุขา ปรํ นตฺถิฯ

[479]

‘‘ปตฺตา เต นิพฺพานํ, เย ยุตฺตา ทสพลสฺส ปาวจเน;

อปฺโปสฺสุกฺกา ฆเฏนฺติ, ชาติมรณปฺปหานายฯ

[480]

‘‘อชฺเชว ตาตภินิกฺขมิสฺสํ, โภเคหิ กิํ อสาเรหิ;

นิพฺพินฺนา เม กามา, วนฺตสมา ตาลวตฺถุกตาฯ

[481]

‘‘สา เจวํ ภณติ ปิตรมนีกรตฺโต, จ ยสฺส สา ทินฺนา;

อุปยาสิ วารณวเต, วาเรยฺยมุปฏฺฐิเต กาเลฯ

[482]

‘‘อถ อสิตนิจิตมุทุเก, เกเส ขคฺเคน ฉินฺทิย สุเมธา;

ปาสาทํ ปิทหิตฺวา, ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิฯ

[483]

‘‘สา จ ตหิํ สมาปนฺนา, อนีกรตฺโต จ อาคโต นครํ;

ปาสาเท จ สุเมธา, อนิจฺจสญฺญํ สุภาเวติฯ

[484]

‘‘สา จ มนสิ กโรติ, อนีกรตฺโต จ อารุหี ตุริตํ;

มณิกนกภูสิตงฺโค, กตญฺชลี ยาจติ สุเมธํฯ

[485]

‘‘รชฺเช อาณา ธนมิสฺสริยํ, โภคา สุขา ทหริกาสิ;

ภุญฺชาหิ กามโภเค, กามสุขา ทุลฺลภา โลเกฯ

[486]

‘‘นิสฺสฏฺฐํ เต รชฺชํ, โภเค ภุญฺชสฺสุ เทหิ ทานานิ;

มา ทุมฺมนา อโหสิ, มาตาปิตโร เต ทุกฺขิตาฯ

[487]

‘‘ตํ ตํ ภณติ สุเมธา, กาเมหิ อนตฺถิกา วิคตโมหา;

มา กาเม อภินนฺทิ, กาเมสฺวาทีนวํ ปสฺสฯ

[488]

‘‘จาตุทฺทีโป ราชา, มนฺธาตา อาสิ กามโภคินมคฺโค;

อติตฺโต กาลงฺกโต, น จสฺส ปริปูริตา อิจฺฉาฯ

[489]

‘‘สตฺต รตนานิ วสฺเสยฺย, วุฏฺฐิมา ทสทิสา สมนฺเตน;

น จตฺถิ ติตฺติ กามานํ, อติตฺตาว มรนฺติ นราฯ

[490]

‘‘อสิสูนูปมา กามา, กามา สปฺปสิโรปมา;

อุกฺโกปมา อนุทหนฺติ, อฏฺฐิกงฺกลสนฺนิภาฯ

[491]

‘‘อนิจฺจา อธุวา กามา, พหุทุกฺขา มหาวิสา;

อโยคุโฬว สนฺตตฺโต, อฆมูลา ทุขปฺผลาฯ

[492]

‘‘รุกฺขผลูปมา กามา, มํสเปสูปมา ทุขา;

สุปิโนปมา วญฺจนิยา, กามา ยาจิตกูปมาฯ

[493]

‘‘สตฺติสูลูปมา กามา, โรโค คณฺโฑ อฆํ นิฆํ;

องฺคารกาสุสทิสา, อฆมูลํ ภยํ วโธฯ

[494]

‘‘เอวํ พหุทุกฺขา กามา, อกฺขาตา อนฺตรายิกา;

คจฺฉถ น เม ภวคเต, วิสฺสาโส อตฺถิ อตฺตโนฯ

[495]

‘‘กิํ มม ปโร กริสฺสติ, อตฺตโน สีสมฺหิ ฑยฺหมานมฺหิ;

อนุพนฺเธ ชรามรเณ, ตสฺส ฆาตาย ฆฏิตพฺพํฯ

[496]

‘‘ทฺวารํ อปาปุริตฺวานหํ, มาตาปิตโร อนีกรตฺตญฺจ;

ทิสฺวาน ฉมํ นิสินฺเน, โรทนฺเต อิทมโวจํฯ

[497]

‘‘ทีโฆ พาลานํ สํสาโร, ปุนปฺปุนญฺจ โรทตํ;

อนมตคฺเค ปิตุ มรเณ, ภาตุ วเธ อตฺตโน จ วเธฯ

[498]

‘‘อสฺสุ ถญฺญํ รุธิรํ, สํสารํ อนมตคฺคโต สรถ;

สตฺตานํ สํสรตํ, สราหิ อฏฺฐีนญฺจ สนฺนิจยํฯ

[499]

‘‘สร จตุโรทธี, อุปนีเต อสฺสุถญฺญรุธิรมฺหิ;

สร เอกกปฺปมฏฺฐีนํ, สญฺจยํ วิปุเลน สมํฯ

[500]

‘‘อนมตคฺเค สํสรโต, มหิํ ชมฺพุทีปมุปนีตํ;

โกลฏฺฐิมตฺตคุฬิกา, มาตา มาตุสฺเวว นปฺปโหนฺติฯ

[501]

‘‘ติณกฏฺฐสาขาปลาสํ, อุปนีตํ อนมตคฺคโต สร;

จตุรงฺคุลิกา ฆฏิกา, ปิตุปิตุสฺเวว นปฺปโหนฺติฯ

[502]

‘‘สร กาณกจฺฉปํ ปุพฺพสมุทฺเท, อปรโต จ ยุคฉิทฺทํ;

สิรํ ตสฺส จ ปฏิมุกฺกํ, มนุสฺสลาภมฺหิ โอปมฺมํฯ

[503]

‘‘สร รูปํ เผณปิณฺโฑปมสฺส, กายกลิโน อสารสฺส;

ขนฺเธ ปสฺส อนิจฺเจ, สราหิ นิรเย พหุวิฆาเตฯ

[504]

‘‘สร กฏสิํ วฑฺเฒนฺเต, ปุนปฺปุนํ ตาสุ ตาสุ ชาตีสุ;

สร กุมฺภีลภยานิ จ, สราหิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ

[505]

‘‘อมตมฺหิ วิชฺชมาเน, กิํ ตว ปญฺจกฏุเกน ปีเตน;

สพฺพา หิ กามรติโย, กฏุกตรา ปญฺจกฏุเกนฯ

[506]

‘‘อมตมฺหิ วิชฺชมาเน, กิํ ตว กาเมหิ เย ปริฬาหา;

สพฺพา หิ กามรติโย, ชลิตา กุถิตา กมฺปิตา สนฺตาปิตาฯ

[507]

‘‘อสปตฺตมฺหิ สมาเน, กิํ ตว กาเมหิ เย พหุสปตฺตา;

ราชคฺคิโจรอุทกปฺปิเยหิ, สาธารณา กามา พหุสปตฺตาฯ

[508]

‘‘โมกฺขมฺหิ วิชฺชมาเน, กิํ ตว กาเมหิ เยสุ วธพนฺโธ;

กาเมสุ หิ อสกามา, วธพนฺธทุขานิ อนุโภนฺติฯ

[509]

‘‘อาทีปิตา ติณุกฺกา, คณฺหนฺตํ ทหนฺติ เนว มุญฺจนฺตํ;

อุกฺโกปมา หิ กามา, ทหนฺติ เย เต น มุญฺจนฺติฯ

[510]

‘‘มา อปฺปกสฺส เหตุ, กามสุขสฺส วิปุลํ ชหี สุขํ;

มา ปุถุโลโมว พฬิสํ, คิลิตฺวา ปจฺฉา วิหญฺญสิฯ

[511]

‘‘กามํ กาเมสุ ทมสฺสุ, ตาว สุนโขว สงฺขลาพทฺโธ;

กาหินฺติ ขุ ตํ กามา, ฉาตา สุนขํว จณฺฑาลาฯ

[512]

‘‘อปริมิตญฺจ ทุกฺขํ, พหูนิ จ จิตฺตโทมนสฺสานิ;

อนุโภหิสิ กามยุตฺโต, ปฏินิสฺสช อทฺธุเว กาเมฯ

[513]

‘‘อชรมฺหิ วิชฺชมาเน, กิํ ตว กาเมหิ เยสุ ชรา;

มรณพฺยาธิคหิตา, สพฺพา สพฺพตฺถ ชาติโยฯ

[514]

‘‘อิทมชรมิทมมรํ, อิทมชรามรํ ปทมโสกํ;

อสปตฺตมสมฺพาธํ, อขลิตมภยํ นิรุปตาปํฯ

[515]

‘‘อธิคตมิทํ พหูหิ, อมตํ อชฺชาปิ จ ลภนียมิทํ;

โย โยนิโส ปยุญฺชติ, น จ สกฺกา อฆฏมาเนนฯ

[516]

‘‘เอวํ ภณติ สุเมธา, สงฺขารคเต รติํ อลภมานา;

อนุเนนฺตี อนิกรตฺตํ, เกเส จ ฉมํ ขิปิ สุเมธาฯ

[517]

‘‘อุฏฺฐาย อนิกรตฺโต, ปญฺชลิโก ยาจตสฺสา ปิตรํ โส;

วิสฺสชฺเชถ สุเมธํ, ปพฺพชิตุํ วิโมกฺขสจฺจทสฺสาฯ

[518]

‘‘วิสฺสชฺชิตา มาตาปิตูหิ, ปพฺพชิ โสกภยภีตา;

ฉ อภิญฺญา สจฺฉิกตา, อคฺคผลํ สิกฺขมานายฯ

[519]

‘‘อจฺฉริยมพฺภุตํ ตํ, นิพฺพานํ อาสิ ราชกญฺญาย;

ปุพฺเพนิวาสจริตํ, ยถา พฺยากริ ปจฺฉิเม กาเลฯ

[520]

‘‘ภควติ โกณาคมเน, สงฺฆารามมฺหิ นวนิเวสมฺหิ;

สขิโย ติสฺโส ชนิโย, วิหารทานํ อทาสิมฺหฯ

[521]

‘‘ทสกฺขตฺตุํ สตกฺขตฺตุํ, ทสสตกฺขตฺตุํ สตานิ จ สตกฺขตฺตุํ;

เทเวสุ อุปปชฺชิมฺห, โก ปน วาโท มนุสฺเสสุฯ

[522]

‘‘เทเวสุ มหิทฺธิกา อหุมฺห, มานุสกมฺหิ โก ปน วาโท;

สตฺตรตนสฺส มเหสี, อิตฺถิรตนํ อหํ อาสิํฯ

[523]

‘‘โส เหตุ โส ปภโว, ตํ มูลํ สาว สาสเน ขนฺตี;

ตํ ปฐมสโมธานํ, ตํ ธมฺมรตาย นิพฺพานํฯ

[524]

‘‘เอวํ กโรนฺติ เย สทฺทหนฺติ, วจนํ อโนมปญฺญสฺส;

นิพฺพินฺทนฺติ ภวคเต, นิพฺพินฺทิตฺวา วิรชฺชนฺตี’’ติฯ –

อิมา คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ มนฺตวติยา นคเรติ มนฺตวตีติ เอวํนามเก นคเรฯ รญฺโญ โกญฺจสฺสาติ โกญฺจสฺส นาม รญฺโญ มเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ชาตา ธีตา อาสิํฯ สุเมธาติ นาเมน สุเมธาฯ ปสาทิตา สาสนกเรหีติ สตฺถุสาสนกเรหิ อริเยหิ ธมฺมเทสนาย สาสเน ปสาทิตา สญฺชาตรตนตฺตยปฺปสาทา กตาฯ

สีลวตีติ อาจารสีลสมฺปนฺนาฯ จิตฺตกถาติ จิตฺตธมฺมกถาฯ พหุสฺสุตาติ ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปริยตฺติธมฺมสฺสุติยุตาฯ พุทฺธสาสเน วินีตาติ เอวํ ปวตฺติ, เอวํ นิวตฺติ, อิติ สีลํ, อิติ สมาธิ, อิติ ปญฺญาติ สุตฺตานุคเตน (ที. นิ. 2.186) โยนิโสมนสิกาเรน ตทงฺคโต กิเลสานํ วินิวตฺตตฺตา พุทฺธานํ สาสเน วินีตา สํยตกายวาจาจิตฺตาฯ อุภโย นิสาเมถาติ ตุมฺเห ทฺเวปิ มม วจนํ นิสาเมถ, มาตาปิตโร อุปคนฺตฺวา ภณตีติ โยชนาฯ

ยทิปิ ทิพฺพนฺติ เทวโลกปริยาปนฺนมฺปิ ภวคตํ นาม สพฺพมฺปิ อสสฺสตํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํฯ กิมงฺคํ ปน ตุจฺฉา กามาติ กิมงฺคํ ปน มานุสกา กามา, เต สพฺเพปิ อสารกภาวโต ตุจฺฉา ริตฺตา, สตฺถธารายํ มธุพินฺทุ วิย อปฺปสฺสาทา, เอตรหิ อายติญฺจ วิปุลทุกฺขตาย พหุวิฆาตาฯ

กฏุกาติ อนิฏฺฐาฯ สปฺปฏิภยฏฺเฐน อาสีวิสูปมาฯ เยสุ กาเมสุฯ มุจฺฉิตาติ อชฺโฌสิตาฯ สมปฺปิตาติ สกมฺมุนา สพฺพโส อปฺปิตา ขิตฺตา, อุปปนฺนาติ อตฺโถ ฯ หญฺญนฺเตติ พาธียนฺติฯ

วินิปาเตติ อปาเยฯ

อเจตนาติ อตฺตหิตเจตนาย อภาเวน อเจตนาฯ ทุกฺขสมุทโยรุทฺธาติ ตณฺหานิมิตฺตสํสาเร อวรุทฺธาฯ เทเสนฺเตติ จตุสจฺจธมฺเม เทสิยมาเนฯ อชานนฺตาติ อตฺถํ อชานนฺตาฯ น พุชฺฌเร อริยสจฺจานีติ ทุกฺขาทีนิ อริยสจฺจานิ น ปฏิพุชฺฌนฺติฯ

อมฺมาติ มาตรํ ปมุขํ กตฺวา อาลปติฯ เต พหุตรา อชานนฺตาติ เย อภินนฺทนฺติ ภวคตํ ปิเหนฺติ เทเวสุ อุปปตฺติํ พุทฺธวรเทสิตานิ สจฺจานิ อชานนฺตา, เตเยว จ อิมสฺมิํ โลเก พหุตราติ โยชนาฯ

ภวคเต อนิจฺจมฺหีติ สพฺพสฺมิํ ภเว อนิจฺเจ เทเวสุ อุปปตฺติ น สสฺสตา, เอวํ สนฺเตปิ น จ สนฺตสนฺติ พาลา น อุตฺตสนฺติ น สํเวคํ อาปชฺชนฺติฯ ปุนปฺปุนํ ชายิตพฺพสฺสาติ อปราปรํ อุปปชฺชมานสฺสฯ

จตฺตาโร วินิปาตาติ นิรโย ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย อสุรโยนีติ อิเม จตฺตาโร สุขสมุสฺสยโต วินิปาตคติโยฯ

มนุสฺสเทวูปปตฺติสญฺญิตา ปน ทฺเวว คติโย กถญฺจิ กิจฺเฉน กสิเรน ลพฺภนฺติ ปุญฺญกมฺมสฺส ทุกฺกรตฺตาฯ นิรเยสูติ สุขรหิเตสุ อปาเยสุฯ

อปฺโปสฺสุกฺกาติ อญฺญกิจฺเจสุ นิรุสฺสุกฺกาฯ ฆฏิสฺสนฺติ วายมิสฺสํ ภาวนํ อนุยุญฺชิสฺสามิ, กายกลินา อสาเรน ภวคเต กิํ อภินนฺทิเตนาติ โยชนาฯ

ภวตณฺหาย นิโรธาติ ภวคตาย ตณฺหาย นิโรธเหตุ นิโรธตฺถํฯ

พุทฺธานํ อุปฺปาโท ลทฺโธ, วิวชฺชิโต นิรยูปปตฺติอาทิโก อฏฺฐวิโธ อกฺขโณ, ขโณ นวโม ขโณ ลทฺโธติ โยชนาฯ สีลานีติ จตุปาริสุทฺธิสีลานิฯ พฺรหฺมจริยนฺติ สาสนพฺรหฺมจริยํฯ น ทูเสยฺยนฺติ น โกเปยฺยามิฯ

น ตาว อาหารํ อาหริสฺสํ คหฏฺฐาติ ‘‘เนว ตาว อหํ คหฏฺฐา หุตฺวา อาหารํ อาหริสฺสามิ, สเจ ปพฺพชฺชํ น ลภิสฺสามิ, มรณวสเมว คตา ภวิสฺสามี’’ติ เอวํ สุเมธา มาตาปิตโร ภณตีติ โยชนาฯ

อสฺสาติ สุเมธายฯ สพฺพโส สมภิหโตติ อสฺสูหิ สพฺพโส อภิหตมุโขฯ ฆเฏนฺติ สญฺญาเปตุนฺติ ปาสาทตเล ฉมาปติตํ สุเมธํ มาตา จ ปิตา จ คิหิภาวาย สญฺญาเปตุํ ฆเฏนฺติ วายมนฺติฯ ‘‘ฆเฏนฺติ วายมนฺตี’’ติปิ ปาโฐ, โส เอวตฺโถฯ

กิํ โสจิเตนาติ ‘‘ปพฺพชฺชํ น ลภิสฺสามี’’ติ กิํ โสจเนนฯ ทินฺนาสิ วารณวติมฺหีติ วารณวตีนคเร ทินฺนา อสิฯ ‘‘ทินฺนาสี’’ติ วตฺวา ปุนปิ ‘‘ตฺวํ ทินฺนา’’ติ วจนํ ทฬฺหํ ทินฺนภาวทสฺสนตฺถํฯ

รชฺเช อาณาติ อนิกรตฺตสฺส รชฺเช ตว อาณา ปวตฺตติฯ ธนมิสฺสริยนฺติ อิมสฺมิํ กุเล ปติกุเล จ ธนํ อิสฺสริยญฺจ, โภคา สุขา อติวิย อิฏฺฐา โภคาติ สพฺพมิทํ ตุยฺหํ อุปฏฺฐิตํ หตฺถคตํฯ ทหริกาสีติ ตรุณี จาสิ, ตสฺมา ภุญฺชาหิ กามโภเคฯ เตน การเณน วาเรยฺยํ โหตุ เต ปุตฺตาติ โยชนาฯ

เนติ มาตาปิตโรฯ มา เอทิสิกานีติ เอวรูปานิ รชฺเช อาณาทีนิ มา ภวนฺตุฯ กสฺมาติ เจ อาห ‘‘ภควตมสาร’’นฺติอาทิฯ

กิมิวาติ กิมิ วิยฯ ปูติกายนฺติ อิมํ ปูติกเฬวรํฯ สวนคนฺธนฺติ วิสฺสฏฺฐวิสฺสคนฺธํฯ ภยานกนฺติ อวีตราคานํ ภยาวหํฯ กุณปํ อภิสํวิเสยฺยํ ภสฺตนฺติ กุณปภริตํ จมฺมปสิพฺพกํ, อสกิํ ปคฺฆริตํ อสุจิปุณฺณํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปุณฺณํ หุตฺวา อสกิํ สพฺพกาลํ อธิปคฺฆรนฺตํ ‘‘มม อิท’’นฺติ อภินิเวเสยฺยํฯ

กิมิว ตหํ ชานนฺตี, วิกูลกนฺติ อติวิย ปฏิกฺกูลํ อสุจีหิ มํสเปสีหิ โสณิเตหิ จ อุปลิตฺตํ อเนเกสํ กิมิกุลานํ อาลยํ สกุณานํ ภตฺตภูตํฯ ‘‘กิมิกุลาลสกุณภตฺต’’นฺติปิ ปาโฐ, กิมีนํ อวสิฏฺฐสกุณานญฺจ ภตฺตภูตนฺติ อตฺโถฯ ตํ อหํ กเฬวรํ ชานนฺตี ฐิตาฯ ตํ มํ อิทานิ วาเรยฺยวเสน กิสฺส เกน นาม การเณน ทิยฺยตีติ ทสฺเสติฯ ตสฺส ตญฺจ ทานํ กิมิว กิํ วิย โหตีติ โยชนาฯ

นิพฺพุยฺหติ สุสานํ, อจิรํ กาโย อเปตวิญฺญาโณติ อยํ กาโย อจิเรเนว อปคตวิญฺญาโณ สุสานํ นิพฺพุยฺหติ อุปนียติฯ ฉุทฺโธติ ฉฑฺฑิโตฯ กฬิงฺครํ วิยาติ นิรตฺถกกฏฺฐขณฺฑสทิโสฯ ชิคุจฺฉมาเนหิ ญาตีหีติ ญาติชเนหิปิ ชิคุจฺฉมาเนหิฯ

ฉุทฺธูน นํ สุสาเนติ นํ กเฬวรํ สุสาเน ฉฑฺเฑตฺวาฯ ปรภตฺตนฺติ ปเรสํ โสณสิงฺคาลาทีนํ ภตฺตภูตํฯ นฺหายนฺติ ชิคุจฺฉนฺตาติ ‘‘อิมสฺส ปจฺฉโต อาคตา’’ติ เอตฺตเกนาปิ ชิคุจฺฉมานา สสีสํ นิมุชฺชนฺตา นฺหายนฺติ, ปเคว ผุฏฺฐวนฺโตฯ นิยกา มาตาปิตโรติ อตฺตโน มาตาปิตโรปิฯ กิํ ปน สาธารณา ชนตาติ อิตโร ปน สมูโห ชิคุจฺฉตีติ กิเมว วตฺตพฺพํฯ

อชฺโฌสิตาติ ตณฺหาวเสน อภินิวิฏฺฐาฯ อสาเรติ นิจฺจสาราทิสารรหิเตฯ

วินิพฺภุชิตฺวาติ วิญฺญาณวินิพฺโภคํ กตฺวาฯ คนฺธสฺส อสหมานาติ คนฺธํ อสฺส กายสฺส อสหนฺตีฯ สกาปิ มาตาติ อตฺตโน มาตาปิ ชิคุจฺเฉยฺย โกฏฺฐาสานํ วินิพฺภุชฺชเนน ปฏิกฺกูลภาวาย สุฏฺฐุตรํ อุปฏฺฐหนโตฯ

ขนฺธธาตุอายตนนฺติ รูปกฺขนฺธาทโย อิเม ปญฺจกฺขนฺธา, จกฺขุธาตุอาทโย อิมา อฏฺฐารสธาตุโย, จกฺขายตนาทีนิ อิมานิ ทฺวาทสายตนานีติ เอวํ ขนฺธา ธาตุโย อายตนานิ จาติ สพฺพํ อิทํ รูปารูปธมฺมชาตํ สเมจฺจ สมฺภุยฺย ปจฺจเยหิ กตตฺตา สงฺขตํ, ตยิทํ ตสฺมิํ ภเว ปวตฺตมานํ ทุกฺขํ, ชาติปจฺจยตฺตา ชาติมูลกนฺติฯ เอวํ โยนิโส อุปาเยน อนุวิจินนฺตี จินฺตยนฺตี, วาเรยฺยํ วิวาหํ, กิสฺส เกน การเณน อิจฺฉิสฺสามิฯ

‘‘สีลานิ พฺรหฺมจริยํ, ปพฺพชฺชา ทุกฺกรา’’ติ ยเทตํ มาตาปิตูหิ วุตฺตํ ตสฺส ปฏิวจนํ ทาตุํ ‘‘ทิวเส ทิวเส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทิวเส ทิวเส ติสตฺติสตานิ นวนวา ปเตยฺยุํ กายมฺหีติ ทิเน ทิเน ตีณิ สตฺติสตานิ ตาวเทว ปีตนิสิตภาเวน อภินวานิ กายสฺมิํ สมฺปเตยฺยุํฯ วสฺสสตมฺปิ จ ฆาโต เสยฺโยติ นิรนฺตรํ วสฺสสตมฺปิ ปตมาโน ยถาวุตฺโต สตฺติฆาโต เสยฺโยฯ ทุกฺขสฺส เจวํ ขโยติ เอวํ เจ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริกฺขโย ภเวยฺย, เอวํ มหนฺตมฺปิ ปวตฺติทุกฺขํ อธิวาเสตฺวา นิพฺพานาธิคมาย อุสฺสาโห กรณีโยติ อธิปฺปาโยฯ

อชฺฌุปคจฺเฉติ สมฺปฏิจฺเฉยฺยฯ เอวนฺติ วุตฺตนเยนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย ปุคฺคโล อนมตคฺคํ สํสารํ อปริมาณญฺจ วฏฺฏทุกฺขํ ทีเปนฺตํ สตฺถุโน วจนํ วิญฺญาย ฐิโต ยถาวุตฺตํ สตฺติฆาตทุกฺขํ สมฺปฏิจฺเฉยฺย, เตน เจว วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริกฺขโย สิยาติฯ เตนาห – ‘‘ทีโฆ เตสํ สํสาโร, ปุนปฺปุนญฺจ หญฺญมานาน’’นฺติ, อปราปรํ ชาติชราพฺยาธิมรณาทีหิ พาธิยมานานนฺติ อตฺโถฯ

อสุรกาเยติ กาลกญฺจิกาทิ เปตาสุรนิกาเยฯ ฆาตาติ กายจิตฺตานํ อุปฆาตา วธาฯ

พหูติ ปญฺจวิธพนฺธนาทิกมฺมการณวเสน ปวตฺติยมานา พหู อเนกฆาตาฯ วินิปาตคตสฺสาติ เสสาปายสงฺขาตํ วินิปาตํ อุปคตสฺสาปิฯ ปีฬิยมานสฺสาติ ติรจฺฉานาทิอตฺตภาเว อภิฆาตาทีหิ อาพาธิยมานสฺสฯ เทเวสุปิ อตฺตาณนฺติ เทวตฺตภาเวสุปิ ตาณํ นตฺถิ ราคปริฬาหาทินา สทุกฺขสวิฆาตภาวโตฯ

นิพฺพานสุขา ปรํ นตฺถีติ นิพฺพานสุขโต ปรํ อญฺญํ อุตฺตมํ สุขํ นาม นตฺถิ โลกิยสุขสฺส วิปริณามสงฺขารทุกฺขสภาวตฺตา ฯ เตนาห ภควา – ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติ (ธ. ป. 203-204)ฯ

ปตฺตา เต นิพฺพานนฺติ เต นิพฺพานํ ปตฺตาเยว นามฯ อถ วา เตเยว นิพฺพานํ ปตฺตาฯ เย ยุตฺตา ทสพลสฺส ปาวจเนติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน เย ยุตฺตา ปยุตฺตาฯ

นิพฺพินฺนาติ วิรตฺตาฯ เมติ มยาฯ วนฺตสมาติ สุวานวมถุสทิสาฯ ตาลวตฺถุกตาติ ตาลสฺส ปติฏฺฐานสทิสา กตาฯ

อถาติ ปจฺฉา, มาตาปิตูนํ อตฺตโน อชฺฌาสยํ ปเวเทตฺวา อนิกรตฺตสฺส จ อาคตภาวํ สุตฺวาฯ อสิตนิจิตมุทุเกติ อินฺทนีลภมรสมานวณฺณตาย อสิเต, ฆนภาเวน นิจิเต, สิมฺพลิตูลสมสมฺผสฺสตาย มุทุเกฯ เกเส ขคฺเคน ฉินฺทิยาติ อตฺตโน เกเส สุนิสิเตน อสินา ฉินฺทิตฺวาฯ ปาสาทํ ปิทหิตฺวาติ อตฺตโน วสนปาสาเท สิริคพฺภํ ปิธาย, ตสฺส ทฺวารํ ถเกตฺวาติ อตฺโถฯ ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชีติ ขคฺเคน ฉินฺเน อตฺตโน เกเส ปุรโต ฐเปตฺวา ตตฺถ ปฏิกฺกูลมนสิการํ ปวตฺเตนฺตี ยถาอุปฏฺฐิเต นิมิตฺเต อุปฺปนฺนํ ปฐมํ ฌานํ วสีภาวํ อาปาเทตฺวา สมาปชฺชิฯ

สา จ สุเมธา ตหิํ ปาสาเท สมาปนฺนา ฌานนฺติ อธิปฺปาโยฯ อนิจฺจสญฺญํ สุภาเวตีติ ฌานโต วุฏฺฐหิตฺวา ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ‘‘ยํกิญฺจิ รูป’’นฺติอาทินา (อ. นิ. 4.181; ม. นิ. 1.244; ปฏิ. ม. 1.48) อนิจฺจานุปสฺสนํ สุฏฺฐุ ภาเวติ, อนิจฺจสญฺญาคหเณเนว เจตฺถ ทุกฺขสญฺญาทีนมฺปิ คหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

มณิกนกภูสิตงฺโคติ มณิวิจิตฺเตหิ เหมมาลาลงฺกาเรหิ วิภูสิตคตฺโตฯ

รชฺเช อาณาติอาทิ ยาจิตาการนิทสฺสนํฯ ตตฺถ อาณาติ อาธิปจฺจํฯ อิสฺสริยนฺติ ยโส วิภวสมฺปตฺติฯ โภคา สุขาติ อิฏฺฐา มนาปิยา กามูปโภคาฯ ทหริกาสีติ ตฺวํ อิทานิ ทหรา ตรุณี อสิฯ

นิสฺสฏฺฐํ เต รชฺชนฺติ มยฺหํ สพฺพมฺปิ ติโยชนิกํ รชฺชํ ตุยฺหํ ปริจฺจตฺตํ, ตํ ปฏิปชฺชิตฺวา โภเค จ ภุญฺชสฺสุ, อยํ มํ กาเมหิเยว นิมนฺเตตีติ มา ทุมฺมนา อโหสิฯ เทหิ ทานานีติ ยถารุจิยา มหนฺตานิ ทานานิ สมณพฺราหฺมเณสุ ปวตฺเตหิ, มาตาปิตโร เต ทุกฺขิตา โทมนสฺสปฺปตฺตา ตว ปพฺพชฺชาธิปฺปายํ สุตฺวา ตสฺมา กาเม ปริภุญฺชนฺตีฯ เตปิ อุปฏฺฐหนฺตี เตสํ จิตฺตํ ทุกฺขา โมเจหีติ เอวเมตฺถ ปทตฺถโยชนา เวทิตพฺพาฯ

มา กาเม อภินนฺทีติ วตฺถุกาเม กิเลสกาเม มา อภินนฺทิฯ อถ โข เตสุ กาเมสุ อาทีนวํ โทสํ มยฺหํ วจนานุสาเรน ปสฺส ญาณจกฺขุนา โอโลเกหิฯ

จาตุทฺทีโปติ ชมฺพุทีปาทีนํ จตุนฺนํ มหาทีปานํ อิสฺสโรฯ มนฺธาตาติ เอวํนาโม ราชา, กามโภคีนํ อคฺโค อคฺคภูโต อาสิฯ เตนาห ภควา – ‘‘ราหุคฺคํ อตฺตภาวีนํ, มนฺธาตา กามโภคิน’’นฺติ (อ. นิ. 4.15)ฯ อติตฺโต กาลงฺกโตติ จตุราสีติวสฺสสหสฺสานิ กุมารกีฬาวเสน จตุราสีติวสฺสสหสฺสานิ โอปรชฺชวเสน จตุราสีติวสฺสสหสฺสานิ จกฺกวตฺตี ราชา หุตฺวา เทวโภคสทิเส โภเค ภุญฺชิตฺวา ฉตฺติํสาย สกฺกานํ อายุปฺปมาณกาลํ ตาวติํสภวเน สคฺคสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวาปิ กาเมหิ อติตฺโตว กาลงฺกโตฯ น จสฺส ปริปูริตา อิจฺฉา อสฺส มนฺธาตุรญฺโญ กาเมสุ อาสา น จ ปริปุณฺณา อาสิฯ

สตฺต รตนานิ วสฺเสยฺยาติ สตฺตปิ รตนานิ, วุฏฺฐิมา เทโว ทสทิสา พฺยาเปตฺวา, สมนฺเตน สมนฺตโต ปุริสสฺส รุจิวเสน ยทิปิ วสฺเสยฺย, ยถา ตํ มนฺธาตุมหาราชสฺส เอวํ สนฺเตปิ น จตฺถิ ติตฺติ กามานํ, อติตฺตาว มรนฺติ นราฯ เตนาห ภควา – ‘‘น กหาปณวสฺเสน, ติตฺติ กาเมสุ วิชฺชตี’’ติ (ธ. ป. 186; ชา. 1.3.23)ฯ

อสิสูนูปมา กามา อธิกุฏฺฏนฏฺเฐน, สปฺปสิโรปมา สปฺปฏิภยฏฺเฐน, อุกฺโกปมา ติณุกฺกูปมา อนุทหนฏฺเฐนฯ เตนาห ‘‘อนุทหนฺตี’’ติฯ อฏฺฐิกงฺกลสนฺนิภา อปฺปสฺสาทฏฺเฐนฯ

มหาวิสาติ หลาหลาทิมหาวิสสทิสาฯ อฆมูลาติ อฆสฺส ทุกฺขสฺส มูลา การณภูตาฯ เตนาห ‘‘ทุขปฺผลา’’ติฯ

รุกฺขปฺผลูปมา องฺคปจฺจงฺคานํ ผลิภญฺชนฏฺเฐนฯ มํสเปสูปมา พหุสาธารณฏฺเฐนฯ สุปิโนปมา อิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานฏฺเฐน มายา วิย ปโลภนโตฯ

เตนาห ‘‘วญฺจนิยา’’ติ, วญฺจกาติ อตฺโถฯ ยาจิตกูปมาติ ยาจิตกภณฺฑสทิสา ตาวกาลิกฏฺเฐนฯ

สตฺติสูลูปมา วินิวิชฺฌนฏฺเฐนฯ รุชฺชนฏฺเฐน โรโค ทุกฺขตาสุลภตฺตาฯ คณฺโฑ กิเลสาสุจิปคฺฆรณโตฯ ทุกฺขุปฺปาทนฏฺเฐน อฆํฯ มรณสมฺปาปเนน นิฆํฯ องฺคารกาสุสทิสา มหาภิตาปนฏฺเฐนฯ ภยเหตุตาย เจว วธกปหูตตาย จ ภยํ วโธ นาม, กามาติ โยชนาฯ

อกฺขาตา อนฺตรายิกาติ ‘‘สคฺคมคฺคาธิคมสฺส นิพฺพานคามิมคฺคสฺส จ อนฺตรายกรา’’ติ จกฺขุภูเตหิ พุทฺธาทีหิ วุตฺตาฯ คจฺฉถาติ อนิกรตฺตํ สปริสํ วิสฺสชฺเชติฯ

กิํ มม ปโร กริสฺสตีติ ปโร อญฺโญ มม กิํ นาม หิตํ กริสฺสติ อตฺตโน สีสมฺหิ อุตฺตมงฺเค เอกาทสหิ อคฺคีหิ ฑยฺหมาเนฯ เตนาห ‘‘อนุพนฺเธ ชรามรเณ’’ติฯ ตสฺส ชรามรณสฺส สีสฑาหสฺส, ฆาตาย สมุคฺฆาตาย, ฆฏิตพฺพํ วายมิตพฺพํฯ

ฉมนฺติ ฉมายํฯ อิทมโวจนฺติ อิทํ ‘‘ทีโฆ พาลานํ สํสาโร’’ติอาทิกํ สํเวคสํวตฺตนกํ วจนํ อโวจํฯ

ทีโฆ พาลานํ สํสาโรติ กิเลสกมฺมวิปากวฏฺฏภูตานํ ขนฺธายตนาทีนํ ปฏิปาฏิปวตฺติสงฺขาโต สํสาโร อปริญฺญาตวตฺถุกานํ อนฺธพาลานํ ทีโฆ พุทฺธญาเณนปิ อปริจฺฉินฺทนิโยฯ ยถา หิ อนุปจฺฉินฺนตฺตา อวิชฺชาตณฺหานํ อปริจฺฉินฺนตาเยว ภวปพนฺธสฺส ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายติ, เอวํ ปราปิ โกฏีติฯ ปุนปฺปุนญฺจ โรทตนฺติ อปราปรํ โสกวเสน รุทนฺตานํฯ อิมินาปิ อวิชฺชาตณฺหานํ อนุปจฺฉินฺนตํเยว เตสํ วิภาเวติฯ

อสฺสุ ถญฺญํ รุธิรนฺติ ยํ ญาติพฺยสนาทินา ผุฏฺฐานํ โรทนฺตานํ อสฺสุ จ ทารกกาเล มาตุถนโต ปีตํ ถญฺญญฺจ ยญฺจ ปจฺจตฺถิเกหิ ฆาติตานํ รุธิรํฯ สํสารํ อนมตคฺคโต สํสารสฺส อนุ อมตคฺคตฺตา ญาเณน อนุคนฺตฺวาปิ อมตอคฺคตฺตา อวิทิตคฺคตฺตา อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา สตฺตานํ สํสรตํ, อปราปรํ สํสรนฺตานํ สํสริตํ สราหิ, ตํ ‘‘กีว พหุก’’นฺติ อนุสฺสราหิ, อฏฺฐีนํ สนฺนิจยํ สราหิ อนุสฺสร, อุปธาเรหีติ อตฺโถฯ

อิทานิ อาทีนวสฺส พหุภาวญฺจ อุปมาย ทสฺเสตุํ ‘‘สร จตุโรทธี’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ สร จตุโรทธี อุปนีเต อสฺสุถญฺญรุธิรมฺหีติ อิเมสํ สตฺตานํ อนมตคฺคสํสาเร สํสรนฺตานํ เอเกกสฺสปิ อสฺสุมฺหิ ถญฺเญ รุธิรมฺหิ จ ปมาณโต อุปเมตพฺเพ จตุโรทธี จตฺตาโร มหาสมุทฺเท อุปมาวเสน พุทฺเธหิ อุปนีเต สร สราหิฯ เอกกปฺปมฏฺฐีนํ, สญฺจยํ วิปุเลน สมนฺติ เอกสฺส ปุคฺคลสฺส เอกสฺมิํ กปฺเป อฏฺฐีนํ สญฺจยํ เวปุลฺลปพฺพเตน สมํ อุปนีตํ สรฯ วุตฺตมฺปิ เจสํ –

‘‘เอกสฺเสเกน กปฺเปน, ปุคฺคลสฺสฏฺฐิสญฺจโย;

สิยา ปพฺพตสโม ราสิ, อิติ วุตฺตํ มเหสินาฯ

‘‘โส โข ปนายํ อกฺขาโต, เวปุลฺโล ปพฺพโต มหา;

อุตฺตโร คิชฺฌกูฏสฺส, มคธานํ คิริพฺพเช’’ติฯ (สํ. นิ. 2.133);

มหิํ ชมฺพุทีปมุปนีตํฯ โกลฏฺฐิมตฺตคุฬิกา, มาตา มาตุสฺเวว นปฺปโหนฺตีติ ชมฺพุทีโปติสงฺขาตํ มหาปถวิํ โกลฏฺฐิมตฺตา พทรฏฺฐิมตฺตา คุฬิกา กตฺวา ตตฺเถเกกา ‘‘อยํ เม มาตุ, อยํ เม มาตุมาตู’’ติ เอวํ วิภาชิยมาเน ตา คุฬิกา มาตา มาตูสฺเวว นปฺปโหนฺติ, มาตา มาตูสุ อขีณาสฺเวว ปริยนฺติกา ตา คุฬิกา ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺยุํ, น ตฺเวว อนมตคฺเค สํสาเร สํสรโต สตฺตสฺส มาตุมาตโรติ ฯ เอวํ ชมฺพุทีปมหิํ สํสารสฺส ทีฆภาเวน อุปมาภาเวน อุปนีตํ มนสิ กโรหีติฯ

ติณกฏฺฐสาขาปลาสนฺติ ติณญฺจ กฏฺฐญฺจ สาขาปลาสญฺจฯ อุปนีตนฺติ อุปมาภาเวน อุปนีตํฯ อนมตคฺคโตติ สํสารสฺส อนมตคฺคภาวโตฯ จตุรงฺคุลิกา ฆฏิกาติ จตุรงฺคุลปฺปมาณานิ ขณฺฑานิฯ ปิตุปิตุสฺเวว นปฺปโหนฺตีติ ปิตุปิตามเหสุ เอว ตา ฆฏิกา นปฺปโหนฺติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิมสฺมิํ โลเก สพฺพํ ติณญฺจ กฏฺฐญฺจ สาขาปลาสญฺจ จตุรงฺคุลิกา กตฺวา ตตฺเถเกกา ‘‘อยํ เม ปิตุ, อยํ เม ปิตามหสฺสา’’ติ วิภาชิยมาเน ตา ฆฏิกาว ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺยุํ, น ตฺเวว อนมตคฺเค สํสาเร สํสรโต สตฺตสฺส ปิตุปิตามหาติฯ เอวํ ติณญฺจ กฏฺฐญฺจ สาขาปลาสญฺจ สํสารสฺส ทีฆภาเวน อุปนีตํ สราหีติฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน –

‘‘อนมตคฺโคยํ , ภิกฺขเว, สํสาโร, ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํฯ ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ, ยํ วา โว อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา สนฺธาวตํ สํสรตํ อมนาปสมฺปโยคา มนาปวิปฺปโยคา กนฺทนฺตานํ โรทนฺตานํ อสฺสุปสฺสนฺนํ ปคฺฆริตํ, ยํ วา จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทก’’นฺติอาทิกา (สํ. นิ. 2.126) – ‘อนมตคฺคปาฬิ’ อาหริตพฺพาฯ

สร กาณกจฺฉปนฺติ อุภยกฺขิกาณํ กจฺฉปํ อนุสฺสรฯ ปุพฺพสมุทฺเท อปรโต จ ยุคฉิทฺทนฺติ ปุรตฺถิมสมุทฺเท อปรโต จ ปจฺฉิมุตฺตรทกฺขิณสมุทฺเท วาตเวเคน ปริพฺภมนฺตสฺส ยุคสฺส เอกจฺฉิทฺทํฯ สิรํ ตสฺส จ ปฏิมุกฺกนฺติ กาณกจฺฉปสฺส สีสํ ตสฺส จ วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน คีวํ อุกฺขิปนฺตสฺส สีสสฺส ยุคจฺฉิทฺเท ปเวสนญฺจ สรฯ มนุสฺสลาภมฺหิ โอปมฺมนฺติ ตยิทํ สพฺพมฺปิ พุทฺธุปฺปาทธมฺมเทสนาสุ วิย มนุสฺสตฺตลาเภ โอปมฺมํ กตฺวา ปญฺญาย สร, ตสฺส อตีว ทุลฺลภสภาวตฺตํ สารชฺชภยสฺสาปิ อติจฺจสภาวตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหาสมุทฺเท เอกจฺฉิคฺคฬฺหํ ยุคํ ปกฺขิเปยฺยา’’ติอาทิ (ม. นิ. 3.252; สํ. นิ. 5.1117)ฯ

สร รูปํ เผณปิณฺโฑปมสฺสาติ วิมทฺทาสหนโต เผณปิณฺฑสทิสสฺส อเนกานตฺถสนฺนิปาตโต กายสงฺขาตสฺส กลิโน, นิจฺจสาราทิวิรเหน อสารสฺส รูปํ อสุจิทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉปฏิกฺกูลภาวํ สรฯ ขนฺเธ ปสฺส อนิจฺเจติ ปญฺจปิ อุปาทานกฺขนฺเธ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺเจ ปสฺส ญาณจกฺขุนา โอโลเกหิฯ สราหิ นิรเย พหุวิฆาเตติ อฏฺฐ มหานิรเย โสฬสอุสฺสทนิรเย จ พหุวิฆาเต พหุทุกฺเข มหาทุกฺเข จ อนุสฺสรฯ

สร กฏสิํ วฑฺเฒนฺเตติ ปุนปฺปุนํ ตาสุ ตาสุ ชาตีสุ อปราปรํ อุปฺปตฺติยา ปุนปฺปุนํ กฏสิํ สุสานํ อาฬหนเมว วฑฺเฒนฺเต สตฺเต อนุสฺสรฯ ‘‘วฑฺฒนฺโต’’ติ วา ปาฬิ, ตฺวํ วฑฺฒนฺโตติ โยชนาฯ กุมฺภีลภยานีติ อุทรโปสนตฺถํ อกิจฺจการิตาวเสน โอทริกตฺตภยานิฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘กุมฺภีลภยนฺติ โข, ภิกฺขเว, โอทริกตฺตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (อ. นิ. 4.122)ฯ

สราหิ จตฺตาริ สจฺจานีติ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ…เป.… อยํ ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยาถาวโต อนุสฺสร อุปธาเรหิฯ

เอวํ ราชปุตฺตี อเนกาการโวการํ อนุสฺสรณวเสน กาเมสุ สํสาเร จ อาทีนวํ ปกาเสตฺวา อิทานิ พฺยติเรเกนปิ ตํ ปกาเสตุํ ‘‘อมตมฺหิ วิชฺชมาเน’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อมตมฺหิ วิชฺชมาเนติ สมฺมาสมฺพุทฺเธน มหากรุณาย อุปนีเต สทฺธมฺมามเต อุปลพฺภมาเนฯ กิํ ตว ปญฺจกฏุเกน ปีเตนาติ ปริเยสนา ปริคฺคโห อารกฺขา ปริโภโค วิปาโก จาติ ปญฺจสุปิ ฐาเนสุ ติขิณตรทุกฺขานุพนฺธตาย สวิฆาตตฺตา สอุปายาสตฺตา กิํ ตุยฺหํ ปญฺจกฏุเกน ปญฺจกามคุณรเสน ปีเตน? อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรนฺตี อาห – ‘‘สพฺพา หิ กามรติโย, กฏุกตรา ปญฺจกฏุเกนา’’ติ , อติวิย กฏุกตราติ อตฺโถฯ

เย ปริฬาหาติ เย กามา สมฺปติ กิเลสปริฬาเหน อายติํ วิปากปริฬาเหน จ สปริฬาหา มหาวิฆาตาฯ ชลิตา กุถิตา กมฺปิตา สนฺตาปิตาติ เอกาทสหิ อคฺคีหิ ปชฺชลิตา ปกฺกุถิตา จ หุตฺวา ตํสมงฺคีนํ กมฺปนกา สนฺตาปนกา จฯ

อสปตฺตมฺหีติ สปตฺตรหิเต เนกฺขมฺเมฯ สมาเนติ สนฺเต วิชฺชมาเนฯ ‘‘พหุสปตฺตา’’ติ วตฺวา เยหิ พหู สปตฺตา, เต ทสฺเสตุํ ‘‘ราชคฺคี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ราชูหิ จ อคฺคินา จ โจเรหิ จ อุทเกน จ ทายาทาทิอปฺปิเยหิ จ ราชคฺคิโจรอุทกปฺปิเยหิ สาธารณโต เตสฺเวโวปมา วุตฺตาฯ

เยสุ วธพนฺโธติ เยสุ กาเมสุ กามนิมิตฺตํ มรณโปถนาทิปริกฺกิเลโส อนฺทุพนฺธนาทิพนฺโธ จ โหตีติ อตฺโถฯ กาเมสูติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏกรณํฯ ตตฺถ หีติ เหตุอตฺเถ นิปาโตฯ ยสฺมา กาเมสุ กามเหตุ อิเม สตฺตา วธพนฺธนทุกฺขานิ อนุภวนฺติ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา อาห – ‘‘อสกามา’’ติ, กามา นาเมเต อสนฺโต หีนา ลามกาติ อตฺโถฯ ‘‘อหกามา’’ติ วา ปาโฐ, โส เอวตฺโถฯ อหาติ หิ ลามกปริยาโย ‘‘อหโลกิตฺถิโย นามา’’ติอาทีสุ วิยฯ

อาทีปิตาติ ปชฺชลิตาฯ ติณุกฺกาติ ติเณหิ กตา อุกฺกาฯ ทหนฺติ เย เต มุญฺจนฺตีติ เย สตฺตา เต กาเม น มุญฺจนฺติ, อญฺญทตฺถุ คณฺหนฺติ, เต ทหนฺติเยว, สมฺปติ อายติญฺจ ฌาเปนฺติฯ

มา อปฺปกสฺส เหตูติ ปุปฺผสฺสาทสทิสสฺส ปริตฺตกสฺส กามสุขสฺส เหตุ วิปุลํ อุฬารํ ปณีตญฺจ โลกุตฺตรํ สุขํ มา ชหิ มา ฉฑฺเฑหิฯ มา ปุถุโลโมว พฬิสํ คิลิตฺวาติ อามิสโลเภน พฬิสํ คิลิตฺวา พฺยสนํ ปาปุณนฺโต ‘‘ปุถุโลโม’’ติ ลทฺธนาโม มจฺโฉ วิย กาเม อปริจฺจชิตฺวา มา ปจฺฉา วิหญฺญสิ ปจฺฉา วิฆาฏํ อาปชฺชสิฯ

สุนโขว สงฺขลาพทฺโธติ ยถา คทฺทุเลน พทฺโธ สุนโข คทฺทุลพนฺเธน ถมฺเภ อุปนิพทฺโธ อญฺญโต คนฺตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว ปริพฺภมติ, เอวํ ตฺวํ กามตณฺหาย พทฺโธ, อิทานิ กามํ ยทิปิ กาเมสุ ตาว ทมสฺสุ อินฺทฺริยานิ ทเมหิฯ กาหินฺติ ขุ ตํ กามา, ฉาตา สุนขํว จณฺฑาลาติ ขูติ นิปาตมตฺตํฯ เต ปน กามา ตํ ตถา กริสฺสนฺติ, ยถา ฉาตชฺฌตฺตา สปากา สุนขํ ลภิตฺวา อนยพฺยสนํ ปาเปนฺตีติ อตฺโถฯ

อปริมิตญฺจ ทุกฺขนฺติ อปริมาณํ ‘‘เอตฺตก’’นฺติ ปริจฺฉินฺทิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ นิรยาทีสุ กายิกํ ทุกฺขํฯ พหูนิ จ จิตฺตโทมนสฺสานีติ จิตฺเต ลพฺภมานานิ พหูนิ อเนกานิ โทมนสฺสานิ เจโตทุกฺขานิฯ อนุโภหิสีติ อนุภวิสฺสสิฯ กามยุตฺโตติ กาเมหิ ยุตฺโต, เต อปฺปฏินิสฺสชฺชนฺโตฯ ปฏินิสฺสช อทฺธุเว กาเมติ อทฺธุเวหิ อนิจฺเจหิ กาเมหิ วินิสฺสช อเปหีติ อตฺโถฯ

ชรามรณพฺยาธิคหิตา, สพฺพา สพฺพตฺถ ชาติโยติ ยสฺมา หีนาทิเภทภินฺนา สพฺพตฺถ ภวาทีสุ ชาติโย ชรามรณพฺยาธินา จ คหิตา, เตหิ อปริมุตฺตา, ตสฺมา อชรมฺหิ นิพฺพาเน วิชฺชมาเน ชราทีหิ อปริมุตฺเตหิ กาเมหิ กิํ ตว ปโยชนนฺติ โยชนาฯ

เอวํ นิพฺพานคุณทสฺสนมุเขน กาเมสุ ภเวสุ จ อาทีนวํ ปกาเสตฺวา อิทานิ นิพฺพตฺติตํ นิพฺพานคุณเมว ปกาเสนฺตี ‘‘อิทมชร’’นฺติอาทินา ทฺเว คาถา อภาสิฯ ตตฺถ อิทมชรนฺติ อิทเมเวกํ อตฺตนิ ชราภาวโต อธิคตสฺส จ ชราภาวเหตุโต อชรํฯ

อิทมมรนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อิทมชรามรนฺติ ตทุภยเมกชฺฌํ กตฺวา โถมนาวเสน วทติฯ ปทนฺติ วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจิตุกาเมหิ ปพฺพชิตพฺพโต ปฏิปชฺชิตพฺพโต ปทํฯ โสกเหตูนํ อภาวโต โสกาภาวโต จ อโสกํฯ สปตฺตกรธมฺมาภาวโต อสปตฺตํฯ กิเลสสมฺพาธาภาวโต อสมฺพาธํฯ ขลิตสงฺขาตานํ ทุจฺจริตานํ อภาเวน อขลิตํฯ อตฺตานุวาทาทิภยานํ วฏฺฏภยสฺส จ สพฺพโส อภาวา อภยํฯ ทุกฺขูปตาปสฺส กิเลสสฺสาปิ อภาเวน นิรุปตาปํฯ สพฺพเมตํ อมตมหานิพฺพานเมว สนฺธาย วทติฯ ตญฺหิ สา อนุสฺสวาทิสิทฺเธน อากาเรน อตฺตโน อุปฏฺฐหนฺตี เตสํ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺตี วิย ‘‘อิท’’นฺติ อโวจฯ

อวิคตมิทํ พหูหิ อมตนฺติ อิทํ อมตํ นิพฺพานํ พหูหิ อนนฺตอปริมาเณหิ พุทฺธาทีหิ อริเยหิ อธิคตํ ญาตํ อตฺตโน ปจฺจกฺขํ กตํฯ น เกวลํ เตหิ อธิคตเมว สนฺธาย วทติ, อถ โข อชฺชาปิ จ ลภนียํ อิทานิปิ อธิคมนียํ อธิคนฺตุํ สกฺกาฯ เกน ลภนียนฺติ อาห ‘‘โย โยนิโส ปยุญฺชตี’’ติ, โย ปุคฺคโล โยนิโส อุปาเยน สตฺถารา ทินฺนโอวาเท ฐตฺวา ยุญฺชติ สมฺมาปโยคญฺจ กโรติ, เตน ลภนียนฺติ โยชนาฯ น จ สกฺกา อฆฏมาเนนาติ โย ปน โยนิโส น ปยุญฺชติ, เตน อฆฏมาเนน น จ สกฺกา, กทาจิปิ ลทฺธุํ น สกฺกาเยวาติ อตฺโถฯ

เอวํ ภณติ สุเมธาติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน สุเมธา ราชกญฺญา สํสาเร อตฺตโน สํเวคทีปนิํ กาเมสุ นิพฺเพธภาคินิํ ธมฺมกถํ กเถติฯ สงฺขารคเต รติํ อลภมานาติ อณุมตฺเตปิ สงฺขารปวตฺเต อภิรติํ อวินฺทนฺตีฯ อนุเนนฺตี อนิกรตฺตนฺติ อนิกรตฺตํ ราชานํ สญฺญาเปนฺตีฯ เกเส จ ฉมํ ขิปีติ อตฺตโน ขคฺเคน ฉินฺเน เกเส จ ภูมิยํ ขิปิ ฉฑฺเฑสิฯ

ยาจตสฺสา ปิตรํ โสติ โส อนิกรตฺโต อสฺสา สุเมธาย ปิตรํ โกญฺจราชานํ ยาจติฯ กินฺติ ยาจตีติ อาห ‘‘วิสฺสชฺเชถ สุเมธํ, ปพฺพชิตุํ วิโมกฺขสจฺจทสฺสา’’ติ, สุเมธํ ราชปุตฺติํ ปพฺพชิตุํ วิสฺสชฺเชถ, สา จ ปพฺพชิตฺวา วิโมกฺขสจฺจทสฺสา อวิปรีตนิพฺพานทสฺสาวินี โหตูติ อตฺโถฯ

โสกภยภีตาติ ญาติวิโยคาทิเหตุโต สพฺพสฺมาปิ สํสารภยโต ภีตา ญาณุตฺตรวเสน อุตฺราสิตาฯ สิกฺขมานายาติ สิกฺขมานาย สมานาย ฉ อภิญฺญา สจฺฉิกตา, ตโต เอว อคฺคผลํ อรหตฺตํ สจฺฉิกตํฯ

อจฺฉริยมพฺภุตํ ตํ, นิพฺพานํ อาสิ ราชกญฺญายาติ ราชปุตฺติยา สุเมธาย กิเลเสหิ ปรินิพฺพานํ อจฺฉริยํ อพฺภุตญฺจ อาสิฯ ฉฬภิญฺญาว สิทฺธิยา กถนฺติ เจ ปุพฺเพนิวาสจริตํ, ยถา พฺยากริ ปจฺฉิเม กาเลติ, ปจฺฉิเม ขนฺธปรินิพฺพานกาเล อตฺตโน ปุพฺเพนิวาสปริยาปนฺนจริตํ ยถา พฺยากาสิ, ตถา ตํ ชานิตพฺพนฺติฯ

ปุพฺเพนิวาสํ ปน ตาย ยถา พฺยากตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควติ โกณาคมเน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ภควติ โกณาคมเนติ โกณาคมเน สมฺมาสมฺพุทฺเธ โลเก อุปฺปนฺเนฯ สงฺฆารามมฺหิ นวนิเวสมฺหีติ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส อภินวนิเวสิเต อาราเมฯ สขิโย ติสฺโส ชนิโย, วิหารทานํ อทาสิมฺหาติ ธนญฺชานี เขมา อหญฺจาติ มยํ ติสฺโส สขิโย อารามํ สงฺฆสฺส วิหารทานํ อทมฺหฯ

ทสกฺขตฺตุํ สตกฺขตฺตุนฺติ ตสฺส วิหารทานสฺส อานุภาเวน ทสวาเร เทเวสุ อุปปชิมฺห, ตโต มนุสฺเสสุ อุปปชฺชิตฺวา ปุน สตกฺขตฺตุํ เทเวสุ อุปปชฺชิมฺห, ตโตปิ มนุสฺเสสุ อุปปชฺชิตฺวา ปุน ทสสตกฺขตฺตุํ สหสฺสวารํ เทเวสุ อุปปชฺชิมฺห, ตโตปิ มนุสฺเสสุ อุปปชฺชิตฺวา ปุน สตานิ สตกฺขตฺตุํ ทสสหสฺสวาเร เทเวสุ อุปปชฺชิมฺห, โก ปน วาโท มนุสฺเสสุฯ เอวํ มนุสฺเสสุ อุปฺปนฺนวาเรสุ กถาว นตฺถิ, อเนกสหสฺสวารํ อุปปชฺชิมฺหาติ อตฺโถฯ

เทเวสุ มหิทฺธิกา อหุมฺหาติ เทเวสุ อุปปนฺนกาเล ตสฺมิํ ตสฺมิํ เทวนิกาเย มหิทฺธิกา มหานุภาวา อหุมฺหฯ มานุสกมฺหิ โก ปน วาโทติ มนุสฺสตฺตลาเภ มหิทฺธิกตาย กถาว นตฺถิฯ อิทานิ ตเมว มนุสฺสตฺตภาเว อุกฺกํสตํ มหิทฺธิกตํ ทสฺเสนฺตี ‘‘สตฺตรตนสฺส มเหสี, อิตฺถิรตนํ อหํ อาสิ’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ จกฺกรตนาทีนิ สตฺต รตนานิ เอตสฺส สนฺตีติ สตฺตรตโน, จกฺกวตฺตี, ตสฺส สตฺตรตนสฺสฯ

ฉโทสรหิตา ปญฺจกลฺยาณา อติกฺกนฺตมนุสฺสวณฺณา อปตฺตทิพฺพวณฺณาติ เอวมาทิคุณสมนฺนาคเมน อิตฺถีสุ รตนภูตา อหํ อโหสิํฯ

โส เหตูติ ยํ ตํ โกณาคมนสฺส ภควโต กาเล สงฺฆสฺส วิหารทานํ กตํ, โส ยถาวุตฺตาย ทิพฺพสมฺปตฺติยา จ เหตุฯ โส ปภโว ตํ มูลนฺติ ตสฺเสว ปริยายวจนํฯ สาว สาสเน ขนฺตีติ สา เอว อิธ สตฺถุสาสเน ธมฺเม นิชฺฌานกฺขนฺตีฯ ตํ ปฐมสโมธานนฺติ ตเทว สตฺถุสาสนธมฺเมน ปฐมํ สโมธานํ ปฐโม สมาคโม, ตเทว สตฺถุสาสนธมฺเม อภิรตาย ปริโยสาเน นิพฺพานนฺติ ผลูปจาเรน การณํ วทติฯ อิมา ปน จตสฺโส คาถา เถริยา อปทานสฺส วิภาวนวเสน ปวตฺตตฺตา อปทานปาฬิยมฺปิ สงฺคหํ อาโรปิตาฯ

โอสานคาถาย เอวํ กโรนฺตีติ ยถา มยา ปุริมตฺตภาเว เอตรหิ จ กตํ ปฏิปนฺนํ, เอวํ อญฺเญปิ กโรนฺติ ปฏิปชฺชนฺติฯ เก เอวํ กโรนฺตีติ อาห – ‘‘เย สทฺทหนฺติ วจนํ อโนมปญฺญสฺสา’’ติ, เญยฺยปริยนฺติกญาณตาย ปริปุณฺณปญฺญสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วจนํ เย ปุคฺคลา สทฺทหนฺติ ‘‘เอวเมต’’นฺติ โอกปฺปนฺติ, เต เอวํ กโรนฺติ ปฏิปชฺชนฺติฯ อิทานิ ตาย อุกฺกํสคตาย ปฏิปตฺติยา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นิพฺพินฺทนฺติ ภวคเต, นิพฺพินฺทิตฺวา วิรชฺชนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – เย ภควโต วจนํ ยาถาวโต สทฺทหนฺติ, เต วิสุทฺธิปฏิปทํ ปฏิปชฺชนฺตา สพฺพสฺมิํ ภวคเต เตภูมเก สงฺขาเร วิปสฺสนาปญฺญาย นิพฺพินฺทนฺติ, นิพฺพินฺทิตฺวา จ ปน อริยมคฺเคน สพฺพโส วิรชฺชนฺติ, สพฺพสฺมาปิ ภวคตา วิมุจฺจนฺตีติ อตฺโถฯ วิราเค อริยมคฺเค อธิคเต วิมุตฺตาเยว โหนฺตีติฯ

เอวเมตา เถริกาทโย สุเมธาปริโยสานา คาถาสภาเคน อิธ เอกชฺฌํ สงฺคหํ อารูฬฺหา ‘‘ติสตฺตติปริมาณา’’ติฯ ภาณวารโต ปน ทฺวาธิกา ฉสตมตฺตา เถริโย คาถา จฯ

ตา สพฺพาปิ ยถา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวิกาภาเวน เอกวิธา, ตถา อเสขภาเวน อุกฺขิตฺตปลิฆตาย สํกิณฺณปริกฺขตาย อพฺพูฬฺเหสิกตาย นิรคฺคลตาย ปนฺนภารตาย วิสญฺญุตฺตตาย ทสสุ อริยวาเสสุ วุฏฺฐวาสตาย จ, ตถา หิ ตา ปญฺจงฺควิปฺปหีนา ฉฬงฺคสมนฺนาคตา เอการกฺขา จตุราปสฺเสนา ปณุนฺนปจฺเจกสจฺจา สมวยสฏฺเฐสนา อนาวิลสงฺกปฺปา ปสฺสทฺธกายสงฺขารา สุวิมุตฺตจิตฺตา สุวิมุตฺตปญฺญา จาติ เอวมาทินา (ที. นิ. 3.360) นเยน เอกวิธาฯ

สมฺมุขาปรมฺมุขาเภทโต ทุวิธาฯ ยา หิ สตฺถุธรมานกาเล อริยาย ชาติยา ชาตา มหาปชาปติโคตมิอาทโย, ตา สมฺมุขาสาวิกา นามฯ ยา ปน ภควโต ขนฺธปรินิพฺพานโต ปจฺฉา อธิคตวิเสสา, ตา สติปิ สตฺถุธมฺมสรีรสฺส ปจฺจกฺขภาเว สตฺถุสรีรสฺส อปจฺจกฺขภาวโต ปรมฺมุขาสาวิกา นามฯ ตถา อุภโตภาควิมุตฺติปญฺญาวิมุตฺติตาวเสนฯ อิธ ปาฬิยาคตา ปน อุภโตภาควิมุตฺตาเยวฯ ตถา สาปทานนาปทานเภทโตฯ ยาสญฺหิ ปุริเมสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ ปจฺเจกพุทฺเธสุ สาวกพุทฺเธสุ วา ปุญฺญกิริยาวเสน กตาธิการตาสงฺขาตํ อตฺถิ อปทานํ, ตา สาปทานาฯ ยาสํ ตํ นตฺถิ, ตา นาปทานาฯ ตถา สตฺถุลทฺธูปสมฺปทา สงฺฆโต ลทฺธูปสมฺปทาติ ทุวิธาฯ ครุธมฺมปฏิคฺคหณมฺหิ ลทฺธูปสมฺปทา มหาปชาปติโคตมี สตฺถุสนฺติกาว ลทฺธูปสมฺปทตฺตา สตฺถุลทฺธูปสมฺปทา นามฯ เสสา สพฺพาปิ สงฺฆโต ลทฺธูปสมฺปทาฯ ตาปิ เอกโตอุปสมฺปนฺนา อุภโตอุปสมฺปนฺนาติ ทุวิธาฯ ตตฺถ ยา ตา มหาปชาปติโคตมิยา สทฺธิํ นิกฺขนฺตา ปญฺจสตา สากิยานิโย, ตา เอกโตอุปสมฺปนฺนา ภิกฺขุสงฺฆโต เอว ลทฺธูปสมฺปทตฺตา มหาปชาปติโคตมิํ ฐเปตฺวาฯ อิตรา อุภโตอุปสมฺปนฺนา อุภโตสงฺเฆ อุปสมฺปทตฺตาฯ

เอหิภิกฺขุทุโก วิย เอหิภิกฺขุนิทุโก อิธ น ลพฺภติฯ กสฺมา? ภิกฺขุนีนํ ตถา อุปสมฺปทาย อภาวโตฯ ยทิ เอวํ ยํ ตํ เถริคาถาย สุภทฺทาย กุณฺฑลเกสาย วุตฺตํ –

‘‘นิหจฺจ ชาณุํ วนฺทิตฺวา, สมฺมุขา อญฺชลิํ อกํ;

เอหิ ภทฺเทติ มํ อวจ, สา เม อาสูปสมฺปทา’’ติฯ (เถรีคา. 109);

ตถา อปทาเนปิ –

‘‘อายาจิโต ตทา อาห, เอหิ ภทฺเทติ นายโก;

ตทาหํ อุปสมฺปนฺนา, ปริตฺตํ โตยมทฺทส’’นฺติฯ (อป. เถรี 2.3.44);

ตํ กถนฺติ? นยิทํ เอหิภิกฺขุนิภาเวน อุปสมฺปทํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุปสมฺปทาย ปน เหตุภาวโต ยา สตฺถุ อาณตฺติ, สา เม อาสูปสมฺปทาติ วุตฺตํฯ

ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘เอหิ, ภทฺเท, ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปพฺพชฺช อุปสมฺปชฺชสฺสูติ มํ อโวจ อาณาเปสิฯ สา สตฺถุ อาณา มยฺหํ อุปสมฺปทาย การณตฺตา อุปสมฺปทา อโหสี’’ติฯ เอเตเนว อปทานคาถายปิ อตฺโถ สํวณฺณิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

เอวมฺปิ ภิกฺขุนิวิภงฺเค เอหิ ภิกฺขุนีติ อิทํ กถนฺติ? เอหิภิกฺขุนิภาเวน ภิกฺขุนีนํ อุปสมฺปทาย อสภาวโชตนวจนํ ตถา อุปสมฺปทาย ภิกฺขุนีนํ อภาวโตฯ ยทิ เอวํ, กถํ เอหิภิกฺขุนีติ วิภงฺเค นิทฺเทโส กโตติ? เทสนานยโสตปติตภาเวนฯ อยญฺหิ โสตปติตตา นาม กตฺถจิ ลพฺภมานสฺสาปิ อนาหฏํ โหติฯ

ยถา อภิธมฺเม มโนธาตุนิทฺเทเส (ธ. ส. 566-567) ลพฺภมานมฺปิ ฌานงฺคํ ปญฺจวิญฺญาณโสตปติตตาย น อุทฺธฏํ กตฺถจิ เทสนาย อสมฺภวโตฯ ยถา ตตฺเถว วตฺถุนิทฺเทเส หทยวตฺถุ, กตฺถจิ อลพฺภมานสฺสาปิ คหณวเสนฯ ตถา ฐิตกปฺปินิทฺเทเสฯ ยถาห –

‘‘กตโม จ ปุคฺคโล ฐิตกปฺปี? อยญฺจ ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน อสฺส, กปฺปสฺส จ อุฑฺฑยฺหนเวลา อสฺส, เนว ตาว กปฺโป อุฑฺฑยฺเหยฺย, ยาวายํ ปุคฺคโล น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตี’’ติ (ปุ. ป. 17)ฯ

เอวมิธาปิ อลพฺภมานคหณวเสน เวทิตพฺพํ, ปริกปฺปวจนญฺเหตํ สเจ ภควา ภิกฺขุนิภาวโยคฺยํ กญฺจิ มาตุคามํ เอหิ ภิกฺขุนีติ วเทยฺย, เอวมฺปิ ภิกฺขุนิภาโว สิยาติฯ กสฺมา ปน ภควา เอวํ น กเถสีติ? ตถา กตาธิการานํ อภาวโตฯ เย ปน ‘‘อนาสนฺนสนฺนิหิตภาวโต’’ติ การณํ วตฺวา ‘‘ภิกฺขู เอว หิ สตฺถุ อาสนฺนจารี สทา สนฺนิหิตาว, ตสฺมา เต ‘เอหิภิกฺขู’ติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติ, น ภิกฺขุนิโย’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํฯ สตฺถุ อาสนฺนทูรภาวสฺส ภพฺพาภพฺพภาวาสิทฺธตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘สงฺฆาฏิกณฺเณ เจปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ คเหตฺวา ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺโธ อสฺส ปเท ปทํ นิกฺขิปนฺโต, โส จ โหติ อภิชฺฌาลุ กาเมสุ ติพฺพสาราโค พฺยาปนฺนจิตฺโต ปทุฏฺฐมนสงฺกปฺโป มุฏฺฐสฺสติ อสมฺปชาโน อสมาหิโต วิพฺภนฺตจิตฺโต ปากตินฺทฺริโย , อถ โข โส อารกาว มยฺหํ, อหญฺจ ตสฺสฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ธมฺมญฺหิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น ปสฺสติ, ธมฺมํ อปสฺสนฺโต น มํ ปสฺสติฯ

‘‘โยชนสเต เจปิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺยฯ โส จ โหติ อนภิชฺฌาลุ กาเมสุ น ติพฺพสาราโค อพฺยาปนฺนจิตฺโต อปฺปทุฏฺฐมนสงฺกปฺโป อุปฏฺฐิตสฺสติ สมฺปชาโน สมาหิโต เอกคฺคจิตฺโต สํวุตินฺทฺริโย, อถ โข โส สนฺติเกว มยฺหํ, อหญฺจ ตสฺสฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ธมฺมญฺหิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปสฺสติ, ธมฺมํ ปสฺสนฺโต มํ ปสฺสตี’’ติ (อิติวุ. 92)ฯ

ตสฺมา อการณํ เทสโต สตฺถุ อาสนฺนานาสนฺนตาฯ อกตาธิการตาย ปน ภิกฺขุนีนํ ตตฺถ อโยคฺยตาฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เอหิภิกฺขุนิทุโก อิธ น ลพฺภตี’’ติฯ เอวํ ทุวิธาฯ

อคฺคสาวิกา, มหาสาวิกา, ปกติสาวิกาติ ติวิธาฯ ตตฺถ เขมา, อุปฺปลวณฺณาติ อิมา ทฺเว เถริโย อคฺคสาวิกา นามฯ กามํ สพฺพาปิ ขีณาสวตฺเถริโย สีลสุทฺธิอาทิเก สมฺปาเทนฺติโย จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สุปฏฺฐิตจิตฺตา สตฺตโพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อนวเสสโต กิเลเส เขเปตฺวา อคฺคผเล ปติฏฺฐหนฺติฯ ตถาปิ ยถา สทฺธาวิมุตฺตโต ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส ปญฺญาวิมุตฺตโต จ อุภโตภาควิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคภาวนาวิเสสสิทฺโธ อิจฺฉิโต วิเสโส, เอวํ อภินีหารมหนฺตตาปุพฺพโยคมหนฺตตาหิสสนฺตาเน สาติสยคุณวิเสสสฺส นิปฺผาทิตตฺตา สีลาทีหิ คุเณหิ มหนฺตา สาวิกาติ มหาสาวิกาฯ

เตสุเยว ปน โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ ปาโมกฺขภาเวน ธุรภูตานํ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺมาสมาธีนํ สาติสยกิจฺจานุภาวนิพฺพตฺติยา การณภูตาย ตชฺชาภินีหารตาย สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ จิรกาลสมฺภูตาย สมฺมาปฏิปตฺติยา ยถากฺกมํ ปญฺญาย สมาธิมฺหิ จ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺติยา สวิเสสํ สพฺพคุเณหิ อคฺคภาเว ฐิตตฺตา ตา ทฺเวปิ อคฺคสาวิกา นามฯ มหาปชาปติโคตมิอาทโย ปน อภินีหารมหนฺตตาย ปุพฺพโยคมหนฺตตาย จ ปฏิลทฺธคุณวิเสสวเสน มหติโย สาวิกาติ มหาสาวิกา นามฯ อิตรา เถริกา ติสฺสา วีรา ธีราติ เอวมาทิกา อภินีหารมหนฺตตาทีนํ อภาเวน ปกติสาวิกา นามฯ ตา ปน อคฺคสาวิกา วิย มหาสาวิกา วิย จ น ปริมิตา, อถ โข อเนกสตานิ อเนกสหสฺสานิ เวทิตพฺพานิฯ เอวํ อคฺคสาวิกาทิเภทโต ติวิธาฯ ตถา สุญฺญตวิโมกฺขาทิเภทโต ติวิธาฯ

ปฏิปทาทิวิภาเคน จตุพฺพิธาฯ อินฺทฺริยาธิกวิภาเคน ปญฺจวิธาฯ ตถา ปฏิปตฺติยาทิวิภาเคน ปญฺจวิธาฯ อนิมิตฺตวิมุตฺตาทิวเสน ฉพฺพิธาฯ อธิมุตฺติเภเทน สตฺตวิธาฯ ธุรปฏิปทาทิวิภาเคน อฏฺฐวิธาฯ วิมุตฺติวิภาเคน นววิธา ทสวิธา จฯ ตา ปเนตา ยถาวุตฺเตน ธุรเภเทน วิภชฺชมานา วีสติ โหนฺติ, ปฏิปทาวิภาเคน วิภชฺชมานา จตฺตาลีส โหนฺติฯ ปุน ปฏิปทาเภเทน ธุรเภเทน วิภชฺชมานา อสีติ โหนฺติฯ อถ วา สุญฺญตาวิมุตฺตาทิวิภาเคน วิภชฺชมานา จตฺตาลีสาธิกานิ ทฺเวสตานิ โหนฺติฯ ปุน อินฺทฺริยาธิกวิภาเคน วิภชฺชมานา ทฺวิสตุตฺตรสหสฺสํ โหนฺตีติฯ เอวเมตาสํ เถรีนํ อตฺตโน คุณวเสเนว อเนกเภทภินฺนตา เวทิตพฺพาฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน เหฏฺฐา เถรคาถาสํวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺโพติฯ

สุเมธาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มหานิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิคมนคาถา

เอตฺตาวตา จ –

‘‘เย เต สมฺปนฺนสทฺธมฺมา, ธมฺมราชสฺส สตฺถุโน;

โอรสา มุขชา ปุตฺตา, ทายาทา ธมฺมนิมฺมิตาฯ

‘‘สีลาทิคุณสมฺปนฺนา, กตกิจฺจา อนาสวา;

สุภูติอาทโย เถรา, เถริโย เถริกาทโยฯ

‘‘เตหิ ยา ภาสิตา คาถา, อญฺญพฺยากรณาทินา;

ตา สพฺพา เอกโต กตฺวา, เถรคาถาติ สงฺคหํฯ

‘‘อาโรเปสุํ มหาเถรา, เถรีคาถาติ ตาทิโน;

ตาสํ อตฺถํ ปกาเสตุํ, โปราณฏฺฐกถานยํฯ

‘‘นิสฺสาย ยา สมารทฺธา, อตฺถสํวณฺณนา มยา;

สา ตตฺถ ปรมตฺถานํ, ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํฯ

‘‘ปกาสนา ปรมตฺถทีปนี, นาม นามโต;

สมฺปตฺตา ปรินิฏฺฐานํ, อนากุลวินิจฺฉยา;

ทฺวานวุติปริมาณา, ปาฬิยา ภาณวารโตฯ

‘‘อิติ ตํ สงฺขโรนฺเตน, ยํ ตํ อธิคตํ มยา;

ปุญฺญํ ตสฺสานุภาเวน, โลกนาถสฺส สาสนํฯ

‘‘โอคาเหตฺวา วิสุทฺธาย, สีลาทิปฏิปตฺติยา;

สพฺเพปิ เทหิโน โหนฺตุ, วิมุตฺติรสภาคิโนฯ

‘‘จิรํ ติฏฺฐตุ โลกสฺมิํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสนํ;

ตสฺมิํ สคารวา นิจฺจํ, โหนฺตุ สพฺเพปิ ปาณิโนฯ

‘‘สมฺมา วสฺสตุ กาเลน, เทโวปิ ชคตีปติ;

สทฺธมฺมนิรโต โลกํ, ธมฺเมเนว ปสาสตู’’ติฯ

พทรติตฺถวิหารวาสินา อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน

กตา

เถรีคาถานํ อตฺถสํวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เถรีคาถา-อฏฺฐกถา นิฏฺฐิตาฯ